Warskou

Warskou (Pools: Warszawa, [varˈʂava], ), amptelik die Hoofstad Warskou (miasto stołeczne Warszawa, [ˈmjastɔ stɔˈwɛt͡ʂnɛ varˈʂava], ), is die hoofstad van die Republiek Pole en die administratiewe sentrum van die woiwodskap Mazowieckie (Masowië). Dit is ook die grootste stad van Pole met 'n bevolking van 1,76 miljoen in die stad self en sowat 3,1 miljoen in die metropolitaanse gebied. Warskou is die sewende grootste stad in die Europese Unie.

Warskou Warszawa
Kaart	Wapen
	Vlag
Land	Pole
Woiwodskap	Masowië
Koördinate	52°14′N 21°1′O / 52.233°N 21.017°O / 52.233; 21.017
Stigting (eerste verwysing)	1281/1321
Stadstatus	1334
Oppervlakte:
- Totaal	517,24 vk km
Hoogte bo seevlak	78–116 m
Bevolking:
- Totaal (31 Desember 2021)	1 795 569
- Bevolkingsdigtheid	3 460/vk km
- Metropolitaanse gebied	3 100 844
Tydsone	UTC +1 (MET)
- Somertyd	UTC +2 (MEST)
Klimaat
- Tipe	Kontinentaal-gematig
- Gemiddelde jaarlikse temperatuur	8,0 °C
- Gem. temp. Januarie/Julie	-2,4 / 19,1 °C
- Gemiddelde jaarlikse neerslae	555 mm
Stadspresident	Rafał Trzaskowski (PO)
Amptelike webwerf	warszawa.pl

Warskou, soos gesien vanuit die Paleis van Kultuur en Wetenskap se uitsigplatform. Die Poolse hoofstad se argitektuur word oorheers deur 'n verskeidenheid skakerings van grys wat net voor sononder in sagte lig getooi word

Varso Place (links), ontwerp deur die Britse argitektepraktyk Foster + Partners in opdrag van die Slowaakse belegger HB Reavis Poland is sedert sy voltooiing in 2021 met 310 m die hoogste wolkekrabber in die Europese Unie

Net soos in ander wêreldmetropole het luukse woonstelle in skraal residensiële toringgeboue gewild geraak: Cosmopolitan Twarda 2/4 in die middestad

Warskou is aan die Vistula- (Wisła-)rivier geleë en tans een van die belangrikste ekonomiese, kulturele en politieke sentra in Sentraal- en Oos-Europa. Die stad is die setel van 'n Rooms-Katolieke aartsbiskop, beskik oor talle universiteite, die Poolse Akademie van Wetenskappe, 'n operahuis, teaters, musea, biblioteke en monumente. Die historiese stadskern van Warskou is in 1980 deur Unesco as wêrelderfenisgebied gelys. Die belangrikste argitektoniese besienswaardighede sluit die Kasteelplein met die koninklike kasteel en die Sigismund-monument, die Sint-Johannes-katedraal, die Jesuïetekerk en die markplein in die historiese stadsentrum met sy geboue in die Renaissance- en Barokstyl in.

Warskou se ekonomie word deur 'n wye verskeidenheid nywerhede gekenmerk, waaronder voertuigvervaardiging, metaalverwerking, staalvervaardiging, presisiewerktuie en elektroniese toerusting, tekstiel-, papier-, leer- en voedselverwerking. Die stad is 'n beduidende sentrum van die Poolse mediabedryf, en talle uitgewerye is hier gesetel. Die Warskouse effektebeurs is die belangrikste in die land. Toerisme is een van die toonaangewende bedrywe in die dienstesektor. As die belangrikste Poolse vervoersentrum beskik Warskou oor twee internasionale lughawens.

Die eerste historiese verwysing na Warskou dateer uit die jaar 1313, tog het aanvanklik Krakow (Pools: Kraków) as Poolse hoofstad gefungeer. Eers in die 16de en 17de eeu het die Poolse monarge begin om die land vanuit Warskou te regeer – dit was koning Sigismund III wat Warskou in 1596 tot hoofstad van die Koninkryk Pole verhef het, terwyl Krakow se funksie vervolgens tot kroningstad van Poolse monarge beperk was.

Ná die Derde Poolse Deling is Warskou in 1795 by Pruise ingelyf. Franse troepe het die stad in 1806 beset, en Warskou het as hoofstad van die Hertogdom Warskou, wat deur Napoleon Bonaparte geskep is, weer 'n administratiewe funksie vervul. Volgens 'n besluit van die Kongres van Wene het Warskou in 1815 die hoofstad van die sogenaamde Kongrespole geword. Die Koninkryk Pole het destyds 'n personele unie met Rusland gevorm.

Die inwoners van Warskou het in 1830/1831 en 1863/1864 in opstand teen die Russiese bewind gekom. Nadat die stad tydens die Eerste Wêreldoorlog tussen 1915 en 1918 deur Duitse troepe beset is, het dit eers in 1918 weer die hoofstad van die onafhanklike Republiek Pole geword. In 1939 is Warskou ná die Duitse inval beset. Die besettingsbewind het in April en Mei 1943 aanleiding gegee tot die opstand in die Warskou-ghetto en tussen Augustus en Oktober 1944 tot 'n algemene opstand. As gevolg van die oorlogshandelinge is groot dele van Warskou, na raming meer as tagtig persent van die stadsgebied, insluitende die historiese middestad en die meeste van sy historiese of andersins belangrike geboue, vernietig. Die helfte van die vooroorlogse bevolking, onder wie die oorgrote meerderheid van sy Joodse bevolking, het nie die Duitse besetting en die gevegte tussen die Duitse Weermag en die Rooi Leër in die laaste fase van die oorlog oorleef nie.

In Mei 1945 het net 'n tiende van die oorspronklike bevolking die ruïnestad en kwartiere, wat nie deur oorlogsdade vernietig is nie, bewoon. Die heropbou van Warskou, dikwels volgens historiese skilderye en ander dokumentasie van die vooroorlogse argitektuur, was 'n ongekende uitdaging. Nogtans het Warskouers daarin geslaag om hul stad tussen 1945 en 1963 oorwegend volgens die historiese boustyle te herbou. Die heropbou is gekoördineer deur 'n spesiale komitee waarin argitekte en stadsbeplanners saamgespan het.

In administratiewe opsig word Warskou in 18 stadsdistrikte (Dzielnice Warszawy) verdeel, waarby Śródmieście (Pools: "Stadsentrum") die binnestad behels. Sowat 'n kwart van die stadsgebied word deur parke en ander "groen ruimtes" beslaan.

Etimologie

Standbeeld van Wars en Sawa in Warskou

Warskou se Poolse stadsnaam is Warszawa. Van die ander vorige spellings van die naam was moontlik: Warszewa, Warszowa, Worszewa of Werszewa. Die presiese oorsprong en betekenis van die stadsnaam is onduidelik en nie volledig bepaal nie. Oorspronklik was Warszawa die naam van 'n klein vissersdorpie aan die oewer van die Vistularivier. Volgens een teorie beteken Warszawa "behoort aan Warsz" en Warsz is 'n verkorte vorm van die manlike Oudpoolse naam Warcisław wat etimologies verwant is aan Wrocław. Die agtervoegsel -awa is egter ongewoon vir 'n groot stad; die name van Poolse stede wat van persoonsname afgelei is, eindig gewoonlik op -ów/owo/ew/ewo (byvoorbeeld Piotrków, Adamów).

Volksetimologie verbind die stadsnaam aan Wars en Sawa. Daar is verskillende weergawes van die legende waarin hulle verskyn. Volgens een weergawe was Sawa 'n meermin wat in die Vistula geleef en op wie die visser Wars verlief geraak het. Die volledige amptelike stadsnaam is miasto stołeczne Warszawa ("die hoofstad Warskou").

'n Boorling of inwoner van Warskou word in Pools warszawiak, warszawianin (manlik), warszawianka (vroulik), warszawiacy en warszawianie (meervoud) genoem.

Klimaat

'n Wintertoneel in die stadsdeel Czerniaków

Mis hang op 'n koue Novemberdag oor die Skaryszew-park

'n Sogenaamde "watertrem"-veerboot vaar verby die PGE Narodowy-stadion en die Poniatówka-rivierstrand langs die Wisła-rivier

Warskou is in die oorgangsgebied tussen die see- en vastelandse klimaatsone van Europa geleë. Die jaarlikse temperatuurgemiddeld is 8 °C, met gemiddeldes van -3 °C in Januarie en 19 °C in Julie. Temperature varieer grootliks in die lentemaande, gewoonlik tussen 0 en 16 °C. Reënbuie kom gereeld voor. Vanaf Mei tree warmer weer in en somers is dikwels warm, met uiterstes van meer as 30 °C.

Herfsmaande is dikwels matig warm en nat, met 'n gemiddelde temperatuur van sowat 10 °C in September. Die winters kan koel of selfs koud wees, met temperature benede vriespunt. Mis kom gereeld voor, asook sneeuvalle.

In die algemeen het die Poolse hoofstad buite die lente- en herfsmaande 'n droë klimaat waarby die jaarlikse reënval meestal 550 mm nie oorskry nie. Dik sneeulae kom dikwels gedurende die wintermaande voor, en mere in parke bevries net soos die Vistula-rivier vinnig.

Weergegewens vir Warskou
Maand	Jan	Feb	Mar	Apr	Mei	Jun	Jul	Aug	Sep	Okt	Nov	Des	Jaar
Hoogste maksimum (°C)	12,5	15,9	23,3	29,1	32,7	35,1	36,6	37,3	33,0	26,1	19,3	16,1	37,3
Gemiddelde maksimum (°C)	0,1	0,9	4,7	12,2	19,4	21,7	23,8	23,0	18,3	12,9	5,0	2,1	12,0
Gemiddelde temperatuur (°C)	−3	−2,3	1,7	8,2	14,0	17,6	19,3	18,3	14,0	8,2	2,9	−0,5	8,2
Gemiddelde minimum (°C)	−6,1	−5,5	−1,3	4,2	8,6	13,5	14,8	13,6	9,7	3,5	0,8	−3,1	4,4
Laagste minimum (°C)	−30,7	−30,4	−23,5	−10,1	−3,6	0,3	4,2	2,0	−4,7	−9	−18,2	−27,4	−30,7
Neerslag (mm)	21	25	24	33	44	62	73	63	42	37	38	33	495
Sonskynure (u/d)	1,4	2,4	3,5	5,2	7,0	7,9	7,6	7,2	4,8	3,3	1,4	0,9	4,4
Humiditeit (%)	81	82	78	71	67	68	72	74	75	77	80	86	75,9
Bron: Instituut vir Meteorologie en Waterbestuur

Bevolking

Geografie

Ligging

Die 18 administratiewe distrikte (dzielnice) van Warskou. Die historiese middestad (Śródmieście) word in donkerrooi aangedui

Die Warskouse stadsgebied is op sowat 100 m bo seevlak langs die middelloop van Pole se langste rivier, die Wisła (dikwels in die buiteland beter bekend onder sy Duitse naam Weichsel of die Engelse Vistula), in die sentrale Poolse vlakte geleë. Die stad en sy metropolitaanse gebied vorm as hoofstad ook rofweg die geografiese middelpunt van Pole – die Oossee in die noorde en die Karpate-bergreeks in die suide is beide sowat 350 km van Warskou af geleë.

Die historiese middestad het op 'n helling (Pools: skarpa) langs die Wisła-rivier ontstaan – 'n terrein met 'n maksimale hoogte van 35 m bo seevlak. Die eerste brug oor die rivier is in die 16de eeu gebou; sedertdien het die stadsgebied na die rivier se regteroewer met die stadsdeel Praga uitgebrei.

Administratiewe verdeling

In administratiewe opsig word Warskou in 18 stadsdistrikte (Dzielnice Warszawy) verdeel (11 teen die Wisła se linker- en sewe teen die regteroewer), waarby Śródmieście (Pools: "Stadsentrum") die binnestad behels. Sowat 'n kwart van die stadsgebied word deur parke en ander "groen ruimtes" beslaan.

Geskiedenis

Vroeë en Middeleeuse geskiedenis

Die Kasteelplein met die koninklike kasteel en die Sint-Johannes-katedraal

Sommige legendes beweer dat die stadsnaam Warszawa van 'n visserspaar, Wars en Sawa, afgelei is – maar waarskynlik was dit eerder Warsz, die eienaar van die eerste stuk landbougrond langs die Vistula.

Alhoewel Warskou in 1965 amptelik sy 700-jaarfees gevier het, kon die presiese stigtingsdatum nog nie bepaal word nie. Die oudste spore van nedersettings in die hoofstadgebied dateer van omstreeks 1200 v.C., terwyl die eerste bekende nedersetting omstreeks 1000 v.C. in die tydperk van die Lausitz-beskawing gevestig is. Histories gedokumenteer is 'n kasteel wat in die 10de eeu in Stare Bródno opgerig is – 'n nedersetting aan die Wisła se regteroewer wat tans deel uitmaak van die stadsgebied.

Eerste historiese verwysings na 'n versterkte nedersetting suid van die huidige middestad, Jazdów, dateer uit 1262 – die jaar toe die Litause magte 'n vesting in sy sentrum aan die brand gesteek en die Masowiese hertog Ziemowit I vermoor het. Omstreeks 1300 het Warskou stadstatus ontvang, en in 1413 is die stad met destyds 5 000 inwoners tot die hoofstad van Masowië verhef – 'n funksie wat voorheen deur Płock vervul is. Die laaste Masowiese hertoë, Stanisław en Janusz, was maar 24 en 26 jaar oud toe hulle kinderloos gesterf het. Die gebied het vervolgens in 1526 'n besitting van die Poolse kroon geword.

Vroeë moderne tyd

Warskou. Olieskildery deur Bernardo Bellotto, genoem Canaletto die jongere, 1770. Die Venesiaanse skilder se werke was met hul presiese detail van onskatbare waarde vir die heropbou van Warskou ná die Tweede Wêreldoorlog

Vanweë Warskou se sentrale ligging halfpad tussen Krakow en Vilnius was dit in die 16de eeu 'n geskikte gasheerstad van die Poolse Ryksdae, en sedert 1572 is ook die Poolse konings hier verkies. Handel en vervoer is vergemaklik met die bou van die eerste brug oor die Wisła tussen 1568 en 1573 – 'n projek wat aan die inisiatief van koning Sigismund (Zygmunt) II August te danke is. Maar eers toe die Poolse koningshof in 1596 weens 'n brand in die Wawel-kasteel, wat in die vorige jaar gewoed het, vanuit Krakow na Warskou verskuif is, het die stad 'n ongekende opswaai beleef. Tussen 1598 en 1619 het die koninklike slot ontstaan. Lede van die Poolse hoogadel, die sogenaamde magnate in wie se besit byna driekwart van die stadsgebied was, het indrukwekkende stadspaleise, herehuise, kloosters en kerke laat oprig.

Die Poolse monarg Sigismund III Wasa het hom eers ná sy veldtog teen die Moskou in 1611 permanent hier gevestig. Sy eerste huwelik met Anna van Stiermarke, wat op verwantskapsbande met die Duitse keiserhuis kon steun, het gepaard gegaan met groeiende Duitse invloed aan sy Hof. Duitssprekende adellikes en bediendes was hier aanwesig, en aangesien die koning nie Pools magtig was nie, maar wél Duits, het Anna se moedertaal die status van hoftaal gekry. Vier jaar ná haar huwelik is Anna jonk oorlede. Die koning het agt jaar later met haar destyds 17-jarige suster Konstanze van Stiermarke getrou.

Die Eerste Nordiese Oorlog tussen 1655 en 1660 het Warskou se groei slegs tydelik belemmer. Gedurende die heerskappy van Jan III Sobieski, die Wettynse koning, en Stanisław August II Poniatowski is grootskaalse bouprojekte onder leiding van eersterangse Saksiese en Italiaanse boumeesters aangepak. Adellike gesinne het hulle nou naby die koninklike hof begin vestig en talle paleise in die barokstyl laat oprig wat in elke opsig met dié van Wene of Praag kon meeding.

Kenmerkend vir hierdie periode was sogenaamde juridieke, privaatbuurte en nedersettings wat deur magnate in die omgewing van Warskou gestig is en oor hul eie administrasie en regstelsel beskik het. Die juridieke – soos Mariensztat of Leszno – is lankal as stadsbuurte by Warskou ingelyf, maar het hul oorspronklike stedelike straatrooster met markpleine tot vandag bewaar.

Die 19de eeu

Gedurende die Russiese bewind is Poolse bannelinge in sogenaamde kibitka-gevangeniswaens na Siberië vervoer
Muzeum X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej

Warskou in die 1850's: Uitsig oor die koninklike slot, die slotplein met die Sigismundsuil en Nowy Zjazd-straat
Skildery deur Jan Sejdlitz (1832−1861)

Tussen 1795 en 1807 het Warskou as gevolg van die Poolse Delinge onder Pruisiese bewind gekom en deel uitgemaak van die gewes Suidoos-Pruise om daarna as hoofstad van die Hertogdom Warskou te dien. Sowat 'n eeu lank, vanaf 1815 tot 1914, was Warskou onder Russiese bewind. Die stad was 'n strategiese knooppunt wat twee keer aanvalle deur Pruise en Rusland moes afweer en daarna twee keer, in 1830 en 1831, deur Russiese troepe beleër is. Ook twee groot veldslagte is naby Warskou geveg – een teen Oostenrykse magte in 1809 en een teen die Rooi Leër in 1920. In 1861 en 1905 het straatgevegte in Warskou uitgebreek.

Twee periodes van vrede en stabiliteit – gedurende die tydperk van Kongrespole (1815–1830) en rondom die eeuwisseling van die 19de na die 20ste eeu het 'n ruspouse vir vinnige groei gelaat – die bevolking van Warskou het van 70 000 in 1795 tot 140 000 in 1830 en sowat 900 000 kort voor die Eerste Wêreldoorlog gestyg.

Die 20ste eeu: ondergang en hergeboorte

Twee uitgehongerde kinders, geklee in verslete klere, bedel in die Joodse ghetto vir kos

Warskou in Januarie 1945. 20 miljoen kubieke meter se puinhope moes na die oorlog uit die stadsgebied verwyder word

Die Warskouse ghetto in 1941 of 1942: die uitgeteerde liggame van Joodse kinders wat van honger gesterf het

Die sterflike oorskot van een van sowat 350 Poolse burgerlikes wat deur die Duitse SS in die bouval van Warskou se Nasionale Operahuis vermoor is

Tussen die oorloë het Warskou se bevolking verder gegroei tot 1,3 miljoen. Die stad was die onbetwiste sentrum van Pole op politieke, ekonomiese en opvoedkundige gebied – so het die plaaslike universiteite veertig persent van alle Poolse studente op hulle verenig. Warskou het daarnaas tot 'n elegante metropool ontwikkel wat die trotse bynaam "Parys van die Ooste" gedra het. Nogtans was swak behuising en beperkte leefruimte 'n dringende vraagstuk vir baie bewoners van die middestad.

Dit was 'n grieselrige en tegelykertyd mooi gesig, daardie groot rookwolke oor die sondeurdrenkte stad. Maar 'n mens moenie daaroor nadink wat die onskuldige burgerlike bevolking tans moet deurleef nie. Laat ons maar een ding hoop: dat hierdie lot nooit aan enige Duitse stad beskore sal wees nie. Hierdie ontaarding van militêre noodsaaklikheid is allesbehalwe aangenaam vir die soldaat.

Dagboekinskrywing van luitenant-generaal Hans-Gustav Felber, stafhoof van die 8ste Duitse Leër, op 26 September 1939, toe hy die brandende Warskou aanskou het (vertaling deur Wikipedia)

Maar dit was die tyd tussen 1939 en 1945 toe Warskou aan die mees tragiese lot van alle Poolse stede onderworpe was. Warskouers was bereid om hul stad so goed moontlik teen die Duitse invallers te verdedig. Ná die Duitse inval in Pole is die stad byna drie weke lank, tussen 8 en 27 September 1939, deur Duitse troepe beleër. Op 22 September het die 8ste Duitse leër buite Warskou stelling geneem om die hoofstadbewoners tot oorgawe te dwing. Om verliese deur straatgevegte te vermy en die kapitulasie van Warskou te bespoedig, het die Duitse bevelhebbers besluit om die digbevolkte middestad te bombardeer – wel wetende dat hul aksies onwettig volgens die volkereg sou wees en 'n emosionele impak op hul soldate kon hê. Twee dae later het lugaanvalle met spreng- en brandbomme begin wat drie dae lank permanent voortgeduur het.

Sowat 'n tiende van die beboude stadsgebied is vernietig, en 25 000 burgerlikes en 6 000 het hul lewens tydens die Duitse beleg en die gepaardgaande lugaanvalle verloor. Die Duitsers het vervolgens met die sogenaamde Pabst-plan voorsiening gemaak vir die stelselmatige vernietiging van 95 persent van die destydse beboude stadsgebied, insluitende kulturele en argitektoniese skatte, en Warskou af te skaal tot die status van provinsiale setel en woonplek vir die Duitse politieke elite in Pole. Warskou sou verder as vervoerspilpunt dien, maar met 'n drasties verminderde bevolking van nog slegs 400 000 (teenoor 1,3 miljoen voor die Duitse inval).

Die volgende Duitse besettingstyd, wat vyf jaar sou voortduur, was deur ongekende terreur teen die plaaslike bevolking gekenmerk. Aanslae van Poolse weerstandsvegters op Duitsers of Poolse kollaborateurs is deur die openbare teregstelling van tien gyselaars vergeld. Strooptogte deur Duitse weermagslede en inhegtenisnemings was aan die orde van die dag, net soos dwangarbeid in Duitsland.

Die getal Joodse burgers, wat in die Warskou-ghetto of in die Treblinka-verdelgingskamp gesterf het, word op sowat 450 000 beraam. Gedurende die opstand in die Warskou-ghetto in April en Mei 1943 is sowat 'n tiende van die stadsgebied deur Duitse troepe platgestoot.

Die algemene opstand in die volgende jaar het nog eens honderdduisende menselewens geëis – meer as 15 000 opstandelinge, tussen 150 000 en 180 000 burgerlikes (waarvan 40 000 in massateregstellings) en byna 20 000 Duitse weermagslede. Gedurende die gevegte, wat 63 dae lank gewoed het, is 'n kwart van die stadsgebied vernietig.

Uiteindelik het die Duitse besetters met die stelselmatige verwoesting van Warskou begin – 'n wreedheid waarvoor Adolf Hitler reeds op 1 Augustus 1944 die bevel gegee het. Die oorblywende bevolking van 700 000 is as dwangarbeiders na Duitsland of in konsentrasiekampe, ou mense en kinders na verskillende stede in die Duitse Generaal-goewerment gedeporteer.

Warskou was nou 'n spookstad waar Duitse troepe met die opblaas van geboue begin en 'n verdere 35 persent van die woongebiede vernietig het. Toe die stadsdele op die linkeroewer van die Vistula op 17 Januarie 1945 deur die Rooi Leër ingeneem is, was van Warskou maar 'n verlate puinhoop oor. Die laaste brandende gebou was die Warskouse stadsbiblioteek met sy halfmiljoen boeke wat op die vorige dag met petrol oorgooi is.

Die aantal Warskouse slagoffers – 850 000 – was aan die einde van die oorlog groter as die gesamentlike aantal Britte en Amerikaners wat hul lewens verloor het. Net 34 van die stad se oorspronklik byna 1 000 historiese geboue was onbeskadig, 782 is volledig vernietig en 'n verdere 141 erg beskadig.

Warskou gedurende die Poolse Volksrepubliek

Die markplein in die historiese middestad – teen die einde van die Tweede Wêreldoorlog en ná die heropbou

'n Bronsgedenkplaat aan die monument van die Duitse kanselier Willy Brandt se historiese knieval op die Willy-Brandt-plein in Warskou. Dié knieval was 'n simbool vir versoening tussen Pole en Duitsers en is saam met Brandt se ontspanningsbeleid teenoor Oos-Europa in 1971 met die Nobelprys vir Vrede bekroon.

Die oorlewende Warskouers het ná die oorlog na hul stad teruggekeer. Die stadsregering, wat deur die Kommunistiese Party oorheers is, het besluit om Warskou volgens die historiese planne herop te bou. Vir hierdie doelwit is reeds in 1945 'n fonds gestig, en eerste boubedrywighede het in Februarie van daardie jaar begin. Terwyl moeite gedoen is om belangrike historiese geboue en kwartiere te herstel of nuut te herbou, is ook aspekte van moderne sosialistiese stadsbeplanning verwesenlik – 'n laer bevolkingsdigtheid was een van die hoofdoelwitte. Die noodsaaklikheid om binne 'n betreklik kort tydperk huisvesting vir honderdduisendes te skep, het min ruimte gelaat vir gesofistikeerde boukuns. Net soos in ander sosialistiese lande het grys massakwartiere van voorafvervaardigde bouelemente ontstaan.

Die heropbou van Warskou se ou, nuwe en Krakowse Voorstad tussen 1946 en 1953 word as 'n argitektoniese meesterwerk beskou en is in 1980 deur Unesco as wêrelderfenis aangewys. Dit is tot vandag toe die omvattendste heropbou van 'n historiese nedersetting wêreldwyd. Onder meer is geboue in Miodowa-, Długa- en Senatorska-straat asook op Teatralny- en Bankowy-plein volgens die historiese voorbeelde gerekonstrueer. Baie van die herstelwerk is gebaseer op panoramiese skilderye wat in die 18de eeu deur die Venesiaanse meesterskilder Bernardo Bellotto (Canaletto) geskep is.

In 1971 is 'n komitee vir die heropbou van die Warskouse stadskasteel in die lewe geroep; dié historiese gebou is uiteindelik in die 1970's en 1980's gerekonstrueer. Boubedrywighede is steeds aan die gang; in die 1990's was Warskou die besigste bouterrein in Europa ná Berlyn. Meer onlangse projekte sluit die koninklike tuine asook die Brühlse en Saksiese Paleis in. Die meeste historiese geboue sal egter nooit meer herrys nie – veral omdat die straatrooster sedert 1939 grotendeels verander is. Die historiese Sesessie-boukuns in Marszałkowska-straat en die Jerusalem-lane het vir die nageslagte verlore gegaan.

Ander stadsbuurte soos Mariensztat en Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa (MDM) is in die styl van sosialistiese realisme heropgebou, terwyl 'n nuwe baken – die Warskouse Kultuurpaleis – tussen 1952 en 1955 in die stalinistiese styl ontstaan het.

In 1955 het Warskou as gasheerstad van die Warskouverdrag-konferensie opgetree; verskeie Oosbloklande het destyds 'n militêre bystandsverdrag onderteken. In dieselfde jaar is Wêreldjeugfees in Warskou gehou. Die totalitêre stalinistiese bewind het in Pole tot in 1956 voortgeduur; die sogenaamde Poolse Oktober het in daardie jaar 'n nuwe, meer liberale politieke klimaat ingelui.

In Maart 1968 het studente-onluste uitgebreek nadat 'n verbod op die opvoering van Adam Mickiewicz se toneelstuk Dziady ("Aand van die Voorvaders") geplaas is. Dit was die begin van 'n nuwe politieke era, en uiteindelik is party- en staatsleier Gomułka in 1970 deur Edward Gierek vervang.

Naas 'n brief wat Poolse biskoppe in 1965 aan hul Duitse kollegas gerig het, was die Duitse kanselier Willy Brandt se knieval voor die Monument vir die Warskou-ghetto-opstand van 1943 op 7 Desember 1970 'n historiese moment in die na-oorlogse betrekkinge tussen Duitsland en Pole wat versoening tussen die twee volke bevorder het.

Twee gebeurtenisse in die 1970's sou uiteindelik tot die einde van die kommunistiese bewind in Pole lei – die stigting van KOR, die Komitee vir die Verdediging van Werkers, as voorloper van die vakbond Solidarność in 1976 en die besoek wat pous Johannes Paulus II op 2 Junie 1979 aan Warskou gebring het. In 1987 het dié pous op 'n Warskouse plein mis gehou vir meer as een miljoen Warskouers.

Ná die afkondiging van 'n noodtoestand deur generaal Jaruzelski op 13 Desember 1981 is Warskou deur troepe beset. Die onderhandelinge aan die sogenaamde Ronde Tafel in 1988 was baanbrekend vir die eerste vrye verkiesing in die Warskouse Verdragstate wat in April 1989 in Pole gehou is. Die parlementêre net soos die volgende presidentsverkiesings is deur die vakbondbeweging Solidarność en sy kandidaat Lech Wałęsa gewen.

Derde Republiek

Wolkekrabbers in die middestad.
Złota 44, Intercontinental-hotel, Warsaw Financial Center

Met die Wet oor die Administrasie van Warskou is die selfregering van Pole se hoofstad op 18 Mei 1990 herstel en enkele dae later, op 27 Mei, is vir die eerste keer in meer as vyftig jaar weer 'n stadsparlement verkies. Warskou se Effektebeurs, wat op 7 April 1991 ná sowat 'n halfeeu heropen is, was op een na die eerste beurs in een van die voormalige Oosbloklande. Dit is tans die leidende effektebeurs in oostelike Sentraal-Europa.

In 1994 is Warskou in elf administratiewe stadsdele ingedeel en een jaar later die eerste lyn van die nuwe moltreinstelsel in bedryf geneem. Die stadshorison het sedert die 1990's met die bou van talle wolkekrabbers (soos die Warsaw Trade Tower met 'n hoogte van 208 m en Varso Place, tans in aanbou, met 310 m) en kantoorgeboue in die stadsdeel Wola ingrypend verander. Naas Moskou, Frankfurt am Main, Londen, Rotterdam en Parys is Warskou tans die "hoogste" stad in Europa. Die Poolse hoofstad is die belangrikste bestemming vir beleggings in die land. Na dekades van 'n sosialistiese beplande ekonomie het die Poolse owerheid stadsbeplanning grotendeels aan die werking van vrye markkragte oorgelaat.

Warskou was een van die gasheerstede tydens die Europese Sokkerkampioenskap 2012 wat Pole en Oekraïne saam aangebied het.

Boukuns

Warskou se Koningspad

Die Wilanów-paleis (Pałac w Wilanowie) is aan die suidelike einde van die Koningspad in die gelyknamige stadsdeel geleë. Na die paleis word dikwels as die "Poolse Versailles" verwys. Wilanów is 'n polonisering van die Italiaanse Villa Nuova

Die Sint Annakerk (Kościół św. Anny) is oorspronklik vanaf 1453 vir die Benediktyne-orde opgerig. Die kerk aan die noordelike einde van die Koningsroete is gedurende die Warskou-opstand deur die Duitse Weermag aan die brand gesteek en na die oorlog heropgebou

Voor die Tweede Wêreldoorlog is Warskou onder Europa se aantreklikste metropole gereken. Sy status as koninklike setel is verder bevestig deur die hoogadel wat buite die historiese middestad statige paleise met uitgestrekte parke laat bou het. Poolse magnatefamilies het hul residensies langs Europa se langste pragstraat, die Koningspad (Trakt Królewski of Droga Królewska), laat oprig. Die Koningspad of Koningsroete begin op Zamkowy-plein en loop suidwaarts tot die historiese koninklike setel Krakow waar Poolse monarge ook ná die verskuiwing van die regeringsetel na Warskou gekroon en ter ruste gelê is.

Koning August II van Pole (genoem die Sterke, 1670−1733) het oor 'n tydperk van veertig jaar verder bygedra tot die uitbou van Warskou. So het 'n tweede pragstraat, die Saksiese Hoofas (Ós Saska – 'n verwysing na die koning se Saksiese afkoms), met paleise en tuine in die barokstyl ontstaan.

Adellike stadsbuurte, wat rondom die historiese kernstad nuut aangelê is, het as sogenaamde juridieke (Pools: Jurydyka) vanaf die 16de tot die laat 17de eeu buite die stedelike regstelsel gestaan. Die uitgestrekte erwe het daartoe bygedra dat Warskou se stadsgebied in 'n ongekende omvang uitgebrei is.

Die stadsdele en hul boukuns

Die Kasteelplein (plac Zamkowy)

Die Poolse troonsaal

Die koninklike kasteel van Warskou

Die Canaletto-saal met sy beroemde skilderye van Warskou

Die Kasteelplein word in argitektoniese opsig as die belangrikste trekpleister in Warskou beskou. Hier is in 1633 die eerste sekulêre monument van Pole, 'n bronsstandbeeld van koning Sigismund III Wasa (regeringstyd 1587–1632) opgerig. Die standbeeld is op 'n Korinthiese suil met 'n hoogte van 20 m geplaas en beeld Sigismund as gewapende heerser met 'n sabel uit. 'n Groot kruis versinnebeeld die belangrike rol wat hy in die teenreformatoriese beweging gespeel het. Die skag van die suil is tydens die Warskou-opstand beskadig en in 1948 nuut uit Silesiese marmer geskep.

Aan die plein se oostelike kant is die koninklike kasteel geleë wat 'n ouer vesting van die Masowiese hertoë uit die 14de eeu vervang het. Van dié ouer kasteel het oorblyfsels van 'n toring en 'n Gotiese muur op die binnehof bewaar gebly. Die Wladysław-toring het tydens die Jagiëlloniese uitbreidings deur Giovanni Battista Quadro, die boumeester van die raadsaal in Poznań, tussen 1569 en 1571 ontstaan.

Die kasteel is later nog verskeie kere herbou – so in die Wasa-styl (1598–1619, vermoedelik volgens planne van Giovanni Trepano), laat Barokstyl (Weichsel-fasade, 1741–47 deur Gaetano Chiaveri en Antonio Solari), Klassisisme (binneruimtes en biblioteek-vleuel, tydens die regering van koning Stanisław August Poniatowski).

Die kasteel was reeds vanaf die 16de eeu geen koninklike eiendom meer nie, maar in staatsbesit. So het staatsplegtighede soos die afkondiging van die grondwet van Mei 1791 hier plaasgevind. Die kasteel het op 17 September 1939 afgebrand, tog is waardevolle kunsskatte vooraf in veiligheid gebring. As 'n simbool van die Poolse staat is die kasteel se bouvalle in die najaar van 1944 deur die Duitsers opgeblaas.

In die laat 1940's is besluit om die kasteel herop te bou, maar weens die partyleier Wŀadysław Gomulka se persoonlike afkeer teen monarge uiteindelik vertraag. Eers in die regeringstyd van Edward Gierek is in 1971 met die boubedrywighede begin. Sowel die buitemure asook die binneruimtes is nuut opgerig. Die laasgenoemdes is in 1988 voltooi en grotendeels weer van hul oorspronklike meubels voorsien.

Die belangrikste sale sluit die balsaal in wat ná 1777 in die laat Barokstyl ontwerp is. Dié saal word deur 17 paar goudversierde suile onderverdeel, met skilderye deur Bacciarelli en beeldhouwerk deur André Lebrun wat koning Poniatowski as beskermer van kunste huldig. Ander bekende sale is die senatoresaal waar die grondwet van 1791 afgekondig is, die oudiënsie-saal met die koninklike troon (wat volgens foto's en oorblyfsels van die oorspronklike borduurwerk met die Poolse arend daarop gerekonstrueer is) en die riddersaal.

Twee koninklike privaatsale word by die gewildste binneruimtes gereken. Die marmersaal uit die 17de eeu spog met koninklike portrette wat deur Marcello Bacciarelli, koning Poniatowski se hofskilder, geskep is. Die Canaletto-saal is met 23 stadskilderye versier wat deur die Venesiaanse skilder Bernardo Bellotto, genoem Canaletto die jongere (1720–1780), geskep is. Hul presiese besonderhede het van hulle waardevolle voorbeelde vir die heropbou van Warskou gemaak.

In die suide grens die Lubomirski-paleis (omstreeks 1720) aan die kasteel. Dit het reeds in die 18de eeu oor 'n blikdak beskik – vandaar sy bynaam "onder die blik" – en was in besit van 'n koninklike neef, die Franse maarskalk vors Józef Poniatowski wat in 1813 in die Slag van Leipzig gesneuwel het.

Die ou stad (Stare Miasto)

Die markplein van Stare Miasto

Sint Johannes-katedraal

Die ou stad van Warskou is net noord van die Kasteelplein geleë. Kenmerkend vir hierdie stadsdeel is die roostervormige straatuitleg uit die 14de eeu en die vierkantige Oustad-markplein (Rynek Starego Miasta) in sy sentrum, met twee bykomende kleiner markpleine (Szeroki Dunaj, Zapiecek) en drie kerke. Die hele buurt word deur 'n ovale stadsmuur omring.

Die ou stad is in Augustus 1944 volledig vernietig. Sy heropbou tussen 1945 en 1953 was rigtingwysend vir die rekonstruksie van alle ander Poolse stede. Oorspronklik was die ou stad 'n woonkwartier vir armer lae van die bevolking wat later tot 'n werkerskwartier ontwikkel het. Vanaf die 1970's is ook welgesteldes en ander elites weer toegelaat om hier woonstelle te koop sodat die historiese stadskern intussen 'n gegoede buurt geword het.

Twee beduidende sakrale geboue is in die ou stad geleë – die katedraal van Warskou en die Jesuïete-kerk. Die katedraal het oorspronklik as Sint Johannes-kerk bekend gestaan en as parogiekerk van Warskou gedien. In 1797 is sy status tot katedraal verhef. Die kerk is in die 14de eeu as eenvoudige baksteenhal ontwerp; die dak en moontlik ook die kerk se sterregewelf is volgens historiese bronne deur boumeesters uit Danzig ontwerp en gebou.

Poolse konings het hier die Heilige Mis bygewoon; sedert die 16de eeu was daar 'n oordekte brug as regstreekse verbinding tussen die koninklike kasteel en die parogiekerk. Die Neogotiese fasade is tussen 1836 en 1840 deur Adam Idźkowski geskep, maar ná 1945 deur 'n eenvoudige Gotiese trapgewel vervang.

In die bouvalle van die kerk is tydens die oorlog waardevolle kunswerke ontdek wat onbeskadig gebly het soos die bekende Barycz- of Swart Kruis in die Christuskapel – 'n kunswerk van baie hoë gehalte wat tussen 1470 en 1480 deur 'n Neurenbergse meester geskep is. Die syskip aan die regterkant huisves die Renaissance-grafmonumente van Masowië se laaste twee hertoë wat op jong ouderdom oorlede is. Dit is ná 1526 deur Bernardo Zanobi de Gianotis en Giovanni Chini geskep. Daarnaas word die Małachowski-grafmonument, wat volgens 'n ontwerp van Bertel Thorvaldsen ontstaan het, as belangrikste kunsskat beskou.

In die katedraal se kript is naas vier Masowiese hertoë bekende Poolse persoonlikhede soos die skrywer van die historiese roman Quo Vadis, Henryk Sienkiewicz, twee staatspresidente uit die tydperk tussen die twee wêreldoorloë, Gabriel Narutowicz en Ignacy Mościcki, asook die kardinale August Hlond en Stefan Wyszyński ter ruste gelê.

Openbare vervoer

Warskouse metro

Kaart van die Warskouse metro

Die moltreinstasie Świętokrzyska

Die moltreinstasie Plac Wilsona (Wilson-plein)

Die Warskouse metro (Pools: Metro Warszawskie) vorm saam met tremlyne en busse die openbare vervoerstelsel van Warskou. Die moltreinnetwerk, waarvan die eerste seksie in 1995 in gebruik geneem is, bestaan tans uit 'n enkele lyn met 21 stasies wat oor 'n afstand van 23,1 kilometer in 'n noord-suidelike rigting loop en die middestad met die digbevolkte voorstede in die noorde en suide verbind. Boubedrywighede vir 'n nuwe lyn in oos-westelike rigting het in Augustus 2010 begin en is in 2015 geopen.

Boubedrywighede vir Warskou se moltreinnetwerk het oorspronklik reeds in die 1920's begin, maar is uiteindelik weens die uitbreek van die Tweede Wêreldoorlog gestaak. Ná die einde van die oorlog het die stadsregering in 1951 proefborings hervat en twee jaar later 'n tonnel met 'n lengte van 800 meter laat grawe. Weens ekonomiese en geologiese moeilikhede (die Warskouse ondergrond is baie sanderig en bestaan gedeeltelik uit moerasgebiede wat ook ná hul drooglegging deur 'n groot hoeveelheid grondwater gekenmerk word) is die projek weereens gestaak.

In 1962 is die moltreinprojek herbeplan, maar eers twintig jaar later het die Poolse regering die boubedrywighede in Desember 1982 hervat. Destyds is 'n ooreenkoms met die Sowjetunie aangegaan waarvolgens die projek in samewerking met Sowjet-Russiese ondernemings verwesenlik sou word. Die boubedrywighede vir die nuwe projek het op 15 April 1983 begin, maar is weens ekonomiese moeilikhede weer eens gestaak. In 1989 is die besluit geneem om twee beplande stasies, Pl. Konstytucji en Moranów, voorlopig nie te bou nie.

Die eerste seksie van Warskou se moltreinnetwerk is dus eers ná die val van die Sowjetunie op 7 April 1995 plegtig in gebruik geneem. Hierdie seksie met 'n lengte van 11,5 km het ondergronds vanuit die suide na die middestad geloop. 'n Tweede seksie, die moltreintonnel tussen die stasies Politechnika en Centrum met 'n lengte van 1,5 km wat die moltreinnetwerk met Warskou se hoofstasie verbind, is drie jaar later op 26 Mei 1998 geopen.

Die derde seksie tussen die hoofstasie en die Warskouse raadsaal (Ratusz) met 'n lengte van 1,7 km is op 11 Mei 2001 in gebruik geneem. Bykomende seksies is in die volgende jare stapsgewys voltooi. Sedert 8 April 2005 loop moltreine tot by die stasie Plac Wilsona, sedert 29 Desember 2006 tot by Marymont en sedert 23 April 2008 tot by Słodowiec. Die voorlopig laaste seksie van lyn 1 met 'n lengte van 3,6 km is op 25 Oktober 2008 in bedryf gestel.

Die Warskouse metro vervoer daagliks tussen 280 000 en 500 000 passasiers.

Warskou Chopin-lughawe

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Warskou Chopin-lughawe.

Warskou Chopin-lughawe

Warskou se internasionale Chopin-lughawe (Pools: Lotnisko Chopina w Warszawie) is sowat tien kilometer suidwes van die middestad naby die nedersetting Okęcie geleë. Die lughawe, wat deur Polish Airports State Enterprise bestuur word, is die grootste in Pole (behalwe vir Warskou hanteer ook Krakow se lughawe internasionale vlugte na en vanaf Pole). Die nasionale Poolse lugredery LOT het hier sy tuishawe en bedryf die lughawe ook as 'n spilpunt. In 2013 het die lughawe 10,7 miljoen passasiers gehanteer – 'n styging van 11,4 persent teenoor die vorige jaar.

Daar is onder meer daaglikse vlugte na en vanaf Berlyn, Londen, New York, Chicago en Montreal en regstreekse vlugte na Vilnius, Minsk en Riga asook bestemmings in vroeëre Sowjetrepublieke. Laekostelugrederye soos Ryanair, EasyJet en Wizz Air bied vlugte na Londen-Luton en Londen-Stansted aan.

Die lughawe, wat in 1934 as Lughawe Warskou-Okęcie geopen is, het voor die Tweede Wêreldoorlog, waartydens dit byna volledig vernietig is, ook as militêre lugbasis gedien. Ná die oorlog is dit herbou en in 2001 na die Pools-Franse komponis Frédéric Chopin vernoem. Treine en snelbusse verbind die lughawe met die Warskouse middestad.

Susterstede

• Düsseldorf, Duitsland, sedert 1989.
• , Japan, sedert 1990.
• Île-de-France, Frankryk, sedert 1990.
• Toronto, Kanada, sedert 1990.
• Berlyn, Duitsland, sedert 1991.
• Istanboel, Turkye, sedert 1991.
• Tel Aviv, Israel, sedert 1992.
• Harbin, Volksrepubliek China, sedert 1993.
• Kijif, Oekraïne, sedert 1994.
• Chicago, Verenigde State, sedert 1995.
• Taipei, Republiek China (Taiwan), sedert 1995.
• Seoel, Suid-Korea, sedert 1996.
• Rio de Janeiro, Brasilië, sedert 1997.
• Hanoi, Viëtnam, sedert 2000.
• Astana, Kasakstan, sedert 2002.
• Riga, Letland, sedert 2002.
• Boedapest, Hongarye, sedert 2005.
• Oslo, Noorweë, sedert 2006.
• Wene, Oostenryk, sedert 2009.
• Odesa, Oekraïne, sedert 2010.
• Tbilisi, Georgië, sedert 2010.
• Charkif, Oekraïne, sedert 2011.
• Zagreb, Kroasië, sedert 2011.
• Vilnius, Litaue, sedert 2014.
• Parys, Frankryk, sedert 2019.

Verwysings

1. (pl) "Local Data Bank". Statistieke Kantoor in Warskou. Besoek op 24 Junie 2022.
2. (en) "PIB et principaux composants – volumes". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 3 September 2015. Besoek op 6 Februarie 2017.
3. (pl) "Journal of Laws of Poland, position 1817, 2018". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 30 Augustus 2021. Besoek op 30 Augustus 2021.
4. (pl) Samuel Bogumił Linde, Slownik jẹzyka polskiego (1808)
5. (pl) Julian Weinberg, Polacy w Rodzinie Sławian (1878)
6. (en) "Warsaw". Online Etymology Dictionary. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 23 September 2017. Besoek op 23 September 2017.
7. (en) Zbigniew Babik (31 Desember 2015). "Pre-Slavic toponomastic layer of Northern Mazovia: corrections and addenda (the Narew drainage)". Linguistica. 55 (1): 29–46. doi:10.4312/linguistica.55.1.29-46. ISSN 0024-3922. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 2 Desember 2017. Besoek op 2 Desember 2017 – via revije.ff.uni-lj.si.
8. (pl) Kazimierz Rymut (1987). Nazwy miast Polski. Zakład Narodowy im. Ossolińskich. ISBN 83-04-02436-5.
9. (en) "The Warsaw Mermaid". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 16 Junie 2013. Besoek op 16 Junie 2013.
10. (pl) "Historia Warszawy". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 Mei 2010. Besoek op 13 Mei 2010.
11. (pl) "Ustawa o ustroju miasta stołecznego Warszawy" (in Pools). prawo.lex.pl. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 1 Januarie 2007. Besoek op 1 Januarie 2007.
12. (pl) "Dane klimatyczne". Instituut vir Meteorologie en Waterbestuur. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 3 Desember 2019. Besoek op 31 Augustus 2010.
13. (de) Małgorzata Danecka, Thorsten Hoppe: Warschau entdecken. Rundgänge durch die polnische Hauptstadt. Berlin: Trescher 2008, bl. 14
14. (de) Tomasz Torbus: Polen. Keulen: DuMont 2002, bl. 98
15. (de) Torbusz (2002), bl. 98
16. (de) Es war ein schaurig-schöner Anblick, diese riesigen Rauchwolken über der von der Sonne beleuchteten Stadt. Aber man darf nicht an das glauben [sic], was die in dieser Form unschuldige Zivilbevölkerung durchzumachen hat. Wir wollen nur eins hoffen: dass keiner deutschen Stadt dieses Schicksal je beschieden ist. Diese Ausartung der kriegerischen Notwendigkeit ist für den Soldaten unschön. Aanhaling uit: Jochen Böhler: Der Überfall. Deutschlands Krieg gegen Polen. Frankfurt am Main: Eichborn 2009, bl. 180
17. (de) Jochen Böhler: Der Überfall. Deutschlands Krieg gegen Polen. Frankfurt am Main: Eichborn 2009, bl. 171
18. (de) polen.pl.eu: Sehnsucht nach dem alten Warschau. Besoek op 17 Februarie 2019
19. (en) Polish Tourist Organization: Poland – Guide for Tourists. Londen: Insight Guides 2010, bl. 372
20. (pl) "Miasta partnerskie". Warskou. Besoek op 20 Mei 2024.

Eksterne skakels

Wikimedia Commons bevat media in verband met Warskou.

• (en) Toerisme-inligting oor Warskou op Wikivoyage
• (pl) Amptelike webwerf
• (en) (fr) Amptelike Unesco-webtuiste
• (en) "Warsaw". Encyclopædia Britannica. Besoek op 14 April 2020.