95 stellings

Die 95 stellings is 'n lys van stellings wat in 1517 deur Martin Luther, professor van morele teologie aan die Universiteit van Wittenberg in Duitsland, geskryf is. Luther het op 31 Oktober 1517, 'n dag voor die Feesdag van Allerheilige, die 95 stellings teen een of meer kerkdeure in Wittenberg vasgespyker, en hierdie datum word gesien as die begin van die Protestantse Hervorming. Die 95 stellings het die Rooms-Katolieke leer oor saligheid in etlike verklarings weerlê, en Luther het dit gestaaf met redenasies en die aanhaal van bybeltekste. Die dokument, wat in Latyn opgestel is, was 'n uitnodiging tot 'n debat onder sy mede-akademici, getiteld Redestryd oor die Krag en Doeltreffendheid van Aflate. Hierdie debat het blykbaar nooit plaasgevind nie, omdat die stellings gou in die volkstaal, Duits, vertaal en versprei is, sodat die omstreke in beroering gekom het. Teen jaareinde het Caspar Nützel reeds gedrukte Duitstalige kopieë van die stellings uit Leipzig, Neurenberg, Basel en moontlik Augsburg versprei.

Martin Luther by sy 95 stellings, een van etlike kunstenaars-voorstellings

Die eerste 25 van die 95 stellings in Latyn, wat in 1522 deur Melchior Lotter in Wittenberg gedruk is

Ontwikkeling en nagevolge

Die bekendmaking van die 95 stellings is aangehelp deur die drukkuns en was die eerste salvo van 'n bittere geloofstryd en 'n kettingreaksie van Wes-Europese omwentelinge. Die stellings het wel kerklike teologie aangespreek, maar as newe-effek is die kerk se finansieringspolitiek onder die loep gebring. Die Rooms-Katolieke Kerk se reaksie was om die stellings en Luther se latere geskrifte met opbouende onverdraagsaamheid te verwerp. By Augsburg in 1518 en Worms in 1521 is Luther onder groot druk geplaas om sy corpus met inbegrip van die stellings terug te trek, en sy ekskommunikasie is kort daarop bekendgemaak.

Die publiek en hul leraars is geprikkel om aan uiteenlopende teologiese oortuigings uiting te gee, en etlike humaniste het by die nuwe gedagtes aanklank gevind. Daar was egter ook Erasmus, Zasius, en Wimpheling wat nie van hul bestaande oortuigings afgewyk het nie. Prinse en keurvorse is genoop om nuwe alliansies te vorm soos die , 'n teenvoeter vir Rooms-Katolieke keiserlike magte wat die ou orde met geweld wou afdwing. Verskillende oorloë het uit die twispunt voortgevloei: die Kleinboeroorlog, Schmalkaldiese oorlog en uiteindelik die Dertigjarige oorlog, waar teologiese voor politieke oorwegings gewyk het.

Die 95 stellings het nog nie 'n omvattende uiteensetting van Protestantse leer gebied nie. Die reformatoriese sleutelbegrip van "regverdiging uit geloof alleen" is wel by implikasie aangeraak, maar in hoofsaak het die stellings gewentel om Luther se vroeë sienings oor aflate en boetedoening. Die afskaffing van hierdie biegpraktyke onder Protestante het die weg gebaan vir die beëindiging van etlike ander gebruike van die middeleeuse Christendom.

Aflate

In die sakrament van boetedoening het Christene hulle sondes beken en vryspraak daarvoor ontvang. Genoegdoening of restitusie was 'n inherente aspek van die sakrament, en het die betaling van boetes behels. Benewens kon 'n werklik berouvolle persoon wat sy sondes beken, deelse, of selfs plenêre (d.i. volle) vrywaring van tydelike straf in die vagevuur ontvang deur die aankoop van 'n aflaat. Dit het aankopers of hul gestorwe familielede egter nie toegang tot die hemel belowe, of selfs vergifnis van sondes nie, maar sou slegs bestrawwing in die vagevuur verkort. Die kerk het dit toegestaan vir sekere goeie werke, en dit was nie altyd te koop nie. Die jubileum-aflate wat Luther se aandag getrek het, was van die plenêre soort.

Rolspelers in die aflaatbedryf

Johann Tetzel het te Jüterbog, 40 km of sewe uur te voet van Wittenberg, aflate verkoop.

Albrecht en sy ouer broer Joachim I (keurvors sedert 1499) van die Brandenburgse prinsehuis het onder die vernaamste ondersteuners van die pousdom in die Heilige Romeinse Ryk getel. Reeds in 1513, op ouderdom 23, het Albrecht van Brandenburg die episkopale administrateur van Halberstadt en die aartsbiskop van Maagdeburg geword. In 1514 sou hy ook aartsbiskop van Mainz word, en vanaf 1518 was hy ook kardinaal. Pouslike instemming tot sodanige opeenhoping van kerkampte is teen groot onkoste verkry, 14 000 gulde vir vierkiesing tot Maagdeburg en 10 000 vir Mainz, en volgens Angelus altesaam in die 30 000 gulde. Dit is deur die Augsburgse Fugger-bankiers voorgeskiet, en om sy skuld te delg het die aartsbiskop aan die sg. "Pietersaflaat" deelgeneem. Dit was 'n aflaatsubskripsie vir finansiering van die nuwe Sint Pieterskerk te Rome, wat reeds in 1506 deur pous Julius II gepubliseer is. Van 1500 tot 1517 was daar vyf uitgifte van aflate in Duitsland, en dié van 1515 is deur pous Leo met 'n pouslike bul vir aflaathandel in die Mark Brandenburg en die kerkprovinsies Mainz en Maagdeburg gemagtig. Aan Albrecht is 'n oktrooi van agt jaar toegestaan waarvolgens die helfte van die inkomste uit die jubileum-aflaat sy skuld sou delg, en die orige helfte die pous self toegeval het. Hierdie ooreenkoms is deur die prelaat Dr. Johannes Blankenfelde, seun van 'n voormalige koopman en burgemeester van Berlyn, bemiddel.

Nou het aartsbiskop Albrecht gesoek na 'n vernuftige en welsprekende "algemene onderkommissaris van aflate" of commissarii apostolici et haereticae pravitatis Inquisitoris specialis. Johann Tetzel, wat reeds kon terugkyk op 'n veelbewoë lewe, en reeds vanaf 1504 as aflaatprediker opgetree het, het hieraan voldoen. Aan hierdie dominikaanse monnik en prediker is volmag verleen om die aflaatbriewe te bemark. Hy het toe al reeds die publiek aangevuur met die woorde: "Sodra geld in die kas klingel, spring 'n siel uit die vagevuur in die hemel." Veral waar hy die saak van gestorwe familielede by sy bemarking betrek het, waar ook geen berou of boetedoening betrokke kon wees nie, het hy gewis die Rooms-Katolieke leer te buite gegaan. Daar was verder gerugte dat hy aflate verkoop het vir kwytskelding van skuld en vergifnis van toekomstige sondes, maar Tetzel en sy ondersteuners sou dit ontken. Die pryslys vir enkele sondeaflate was nietemin bekend; vir kerkroof nege, doodslag sewe, heksery ses, en ouer-, broeder- of sustermoord vier gouddukate.

Angelus sou Tetzel as 'n "losse booswig en egbreker" beskryf het, en Otto von Corvin (1812–1886) was eweneens baie onvleiend in sy "Pfaffenspiegel" van 1845, waar hy hom teken as 'n "onbeskaamde vet deugniet", "skurk" en "onwaardige monnik." Daar word vertel dat Tetzel in Innsbruck ter dood veroordeel is, en net danksy die voorspraak van Frederik III van Sakse vrygelaat is.

Drie dokumente

Mense van Wittenberg het die grens na Jüterbog oorgesteek om aflate te koop. Sommige het begin twyfel aan die waarde van hul aankoop, en het met hul terugkeer vir Luther gevra om sy mening daaroor uit te spreek. Hy het geweier om die aflate se waarde te beaam en het instede voortgegaan om die stellings aan te bring waar die volgende dag baie mense vir 'n feesdag verwag is. Hierdie feesdag was een van twee dae per jaar waartydens keurvors Frederik se relikwieë in die kasteelkerk besigtig kon word. Dat Luther by al hierdie dokumente reeds sy familienaam van "Luder" na "Luther" verander het, getuig van sy nuutgevonde skriftuurlike en renaissance-humanistiese vrydenkendheid (vgl. Joh 8:31-32, 1 Kor 9:19 en Eleutherius, d.i. bevryd).

95 stellings

Geskiedkundiges aanvaar oorwegend dat Luther wel 95 handgeskrewe stellings op die veelbesproke dag, 31 Oktober 1517, teen die kasteelkerk se deur gespyker het, en hierdie datum word gevier as Hervormingsdag. Tog het geen oorspronklike, en baie min gedrukte weergawes behoue gebly. Alhoewel Hieronymus Höltzel se Latynse weergawe slegs die jaartal 1517 toon, het Luther se medehervormer in 1546 geskryf dat dit wel op 31 Oktober vasgespyker is. Georg Rörer, Luther se skriba, het in 'n nota aangedui dat Luther die stellings aan elke kerk se deur geplaas het, maar die Rooms-Katolieke Luther-navorser Erwin Iserloh sou in 1961 aanvoer dat die kerkdeur-weergawe niks meer as 'n gewilde legende is nie. Alternatiewelik sou die publikasie daarvan deur Luther se familielede, die Nesens, tot die verspreiding daarvan aanleiding gegee het.

Luther wou die lys van stellings in Latyn oor die leer en praktyk van aflate gebruik as die grondslag vir 'n teologiese diskoers oor etlike kwelvrae rondom hierdie onderwerp. Die inhoud daarvan was nie sprekend van 'n radikale breuk met die Rooms-Katolieke Kerk nie, en Luther het later selde daarvan melding gemaak. Luther het immers tussen 1516 en 1521 twintig verskillende stellingstelle vir redevoering voorberei. Ook het 'n stel van sulke stellings in April 1517 opgestel, wat meer radikaal as Luther s'n was.

Die stellings, alhoewel 'n besprekingsdokument, erken die pouslike instelling meer as 20 keer, en wel as deur Christus self geordineer. Die stellings doen egter afbreuk aan die pouslike waardigheid en gesag oor aflate. In stellings 25 tot 29 word die bestaan van die vagevuur erken alhoewel dit afwyk van tradisionele Rooms-Katolieke leer. Alhoewel die 95 stellings die misbruik van aflate sterk aanval, was Luther nie in beginsel teen aflate gekant nie, aangesien sy stelling 73 lees: "Die pous bulder terreg teen diegene wat op iedere wyse strewe om die verkoop van aflate te ondermyn." Die bemarking daarvan, soos destyds deur Johann Tetzel aangevoor, het hy egter as 'n ernstige misbruik uitgewys. Die aanvangstellings getuig van Luther se nuwe insig in die betekenis van metanoia, 'n geestelike boetvaardigheid (vgl. Matt 4:17).

Brief aan aartsbiskop

Aartsbiskop Albrecht, in Halle gesetel, was Tetzel se opsiener en het 'n brief van Luther ontvang waarby die 95 stellings aangeheg was.

Op dieselde dag het Luther nog twee dokumente die lig laat sien, wat wel gedateer is. Die bekendste hiervan is die eerbiedige, dog dringende brief of beswaarskrif wat Luther aan die aartsbiskop Albrecht van Mainz gestuur het. Hierin het Luther die wanbegrippe uiteengesit wat deur Tetzel gepredik is, en hy het die aartsbiskop plegtig versoek om nuwe instruksies uit te ryk wat Tetzel onder bedwang sou bring. Die aartsbiskop het die brief aan die Universiteit van Mainz voorgelê vir 'n mening, en ook 'n afskrif na Rome gestuur.

Hierin het Luther 'n bedekte stel afgetrap, want pous Leo en die aartsbiskop het soos reeds gemeld saam uit die verkope van aflate en kerkampte voordeel getrek. Die aartsbiskop was kronies by sy broers en bankiers in die skuld vir die aankoop van sy ampte, en die pous het 300 000 gulde of die helfte van die inkomste ontvang vir die verfraaiing van die pouslike hof en aanbou van die nuwe Sint Pieterskerk. Albei was ook prelate wat danksy hul invloedryke families vinnige opgang in die kerk gemaak het.

Kort verhandeling

Die derde dokument was 'n kort verhandeling, getiteld Tractatus de indulgentiis per Doctorem Martinum ordinis s. Augustini Wittenbergae editus, oftewel "'n Verhandeling oor Aflate gepubliseer deur Doktor Martin van die Orde van Sint Augustinus te Wittenberg. Aan aartsbiskop Albrecht van Mainz, 31 Oktober 1517." Hierdie langvergete verhandeling van Luther is in die argiewe van Mainz opgespoor "tussen die papiere wat die korrespondensie tussen aartsbiskop Albrecht en die Mainz-universiteitsfakulteit van Desember 1517 bevat het." Dit is in 1907 deur F. Herrmann in die Tydskrif vir Kerkgeskiedenis (ZKG) gepubliseer. Die Jesuïet en Luther-kenner Jared Wicks glo dat hierdie vroeë verhandeling van besondere historiese belang is:

"Hierdie dokument is die kort verhandeling wat die hooftrekke weergee van 'n voorlopige teologie van aflate wat Luther aan aartsbiskop Albrecht van Mainz en Maagdeburg op daardie lotvallige dag van 31 Oktober 1517 gestuur het. … Dit het slegs beperkte aandag ontvang van historici en teoloë wat die ontstaan van die Hervorming ondersoek het. Dit is betreurenswaardig aangesien die verhandeling op ordelike en bondige wyse Luther se begrip van aflate in 1517 verklaar, en sy opvatting van die beperkte rol van aflate in 'n Christenlewe openbaar. Die verhandeling verskaf die teologiese standpunt vir Luther se ingryping, en toon in die kleine die ryk Augustynse spiritualiteit van boetedoening en vordering wat hy in sy vroeë werke gesmee het. Dit word soms as 'n tragedie van die 1517-gebeure beskou dat die bitsige 95 stellings binne 'n kwessie van weke oor Duitsland versprei is, terwyl hierdie deurdringende klein verhandeling in vergetelheid stof vergaar het."

Inhoud van die stellings

Aanhef

Uit liefde vir die waarheid en uit 'n verlange om dit te verhelder, moet die volgende stellings te Wittenberg krities gedebatteer word onder die voorsitterskap van eerwaarde vader Martin Luther, magister in vrye kunste en heilige teologie, en aldaar ook volle professor in teologie. Derhalwe versoek hy diegene wat nie vir 'n mondelinge debat teenwoordig kan wees nie, om dit wel skriftelik te doen. In die Naam van onse Heer Jesus Christus. Amen.

Uittreksels uit die stellings

Die Neurenbergse juris, diplomaat en humanis Christoph von Scheurl was een van die eerstes om die stellings te druk en versprei.

1. Wanneer ons heer en meester Jesus Christus sê: "Bekeer julle, dewyle die koninkryk naby gekom het," bedoel Hy dat die ganse lewe van die getroue mens een van boetedoening moet wees.

2. Hierdie stelling kan nie gestand gedoen word deur die sakrament van boetedoening – dit wil sê – deur bieg en genoegdoening, soos dit deur die priesteramp bedien word nie.

27. Hulle preek verdigsel wat voorhou dat 'n siel uit die vagevuur spring sodra geld in die koffer klingel.

28. Sekerlik word gierigheid en bedrieglikheid aangewakker wanneer geld in die koffer klingel; maar wanneer die kerk tussenbeide tree, is die uitkoms in Gods hande alleen.

32. Diegene wat veronderstel dat hulle by wyse van hul aflaatbriewe van saligheid verseker is, sal saam met hulle leraars verdoem wees.

36. Elke Christen wat daadwerklik tot inkeer kom, ontvang vryskelding van straf en volkome vergifnis van die skuld waarmee hy belaai is, selfs sonder aflaatbriewe.

37. Elke ware Christen, lewend of dood, is deelagtig aan al die gawes van Christus en die Kerk, want dit word deur God toegestaan, selfs sonder aflaatbriewe.

45. Christene behoort geleer te word dat wie ook al 'n behoeftige persoon sien, en instede om hom te help, sy geld aan 'n aflaatbrief spandeer, nie 'n aflaat van die pous verkry nie, maar die smaad van God.

51. Christene behoort geleer te word dat die pous uit sy eie vermoë aan die armes behoort te skenk, dieselde vermoë waaruit sekere predikers van aflate hul onderhoud delg, selfs al sou die pous die Sint Pieterskerk moes verkoop om dit reg te kry.

52. Dis tevergeefs en nutteloos om verlossing deur aflate te verdien, selfs as die kommissaris, of inderdaad die pous self, sy eie siel as pand daarvoor sou gee.

71. Laat hom verban en vervloek wees wat die apostoliese karakter van die aflate ontken.

73. Die pous bulder terreg teen diegene wat op iedere wyse strewe om die verkoop van aflate te ondermyn.

81. Hierdie skaamtelose prediking van aflate, maak dit selfs vir geleerdes moeilik om die pous se eer te verdedig teen naamskending of om die skerpsinnige vrae van leke te beantwoord.

82. Byvoorbeeld: "Hoekom staan die pous nie vrylating uit die vagevuur ter wille van die heilige liefde toe nie? Laat hy nie immers tallose siele vry ter wille van die bedorwe geld wat tot die bou van 'n katedraal bygedra word nie? …"

90. Om hierdie baie regverdige argumente van die leek met geweld te onderdruk, eerder as om hulle van voldoende antwoorde te verskaf, sou neerkom op die blootstelling van die kerk en die pous aan bespotting deur hul vyande, en sal Christene bedroef.

94. Ons moet Christene vermaan om Christus, hulle Hoof, te volg deur bestrawwing, dood en hel.

95. Laat die mense dan vertrou om die hemel in te gaan deur baie verdrukkinge, eerder as enige valse sekuriteit en vrede.

Uittreksel uit die kort verhandeling

Alhoewel aflate die ware verdienste van Christus en van Sy heiliges is, en as sodanig alle eerbied beskore is, het hulle nietemin 'n waarlik skokkende praktyk van gierigheid te beurt geval. Want wie soek eintlik die saligheid van siele deur aflate, en nie eerder geld vir sy koffers nie? Dit blyk duidelik uit die wyse wat aflate gepredik word. Want die kommissarisse en predikers doen niks anders as om aflate te verheerlik en die mense aan te moedig om by te dra nie. Jy hoor niemand wat die mense leer wat aflate naamlik is, of hoeveel hulle toestaan, of omtrent die doel wat hulle vervul nie. Instede hoor jy net hoeveel jy moet betaal. Die mense word altyd in onkunde gelaat, sodat hulle dink dat met die verkryging van 'n aflaat hulle meteens saligheid ontvang.

Repliek

Luther se biegvader, Johann von Staupitz, het hom afgevaardig om te presideer oor die Algemene Gemeente van Duitse Augustyne in April 1518.

Binne twee maande het Johann Tetzel gereageer met 'n oproep dat Luther op die brandstapel geplaas moet word vir kettery. Tetzel het verder die teoloog Konrad Wimpina gevra om (106) teenstellings teen Luther se werk op te stel, wat ondermeer die volgende stelling ingesluit het: "Christene behoort geleer te word dat die pous, by magte van sy jurisdiksie, bo die hele Rooms-Katolieke Kerk en sy rade verhewe is, en dat al diegene in ootmoed aan sy statute gehoorsaam moet wees." Tetzel het hierdie stellings in Januarie 1518 in 'n redestryd voor 'n groot versameling geestelikes en monnike by die Universiteit van Frankfurt aan die Oder verdedig. 800 gedrukte kopieë van hierdie redestryd is na Wittenberg versend om daar verkoop te word, maar universiteitstudente het dit by die boekverkoper afgeneem en verbrand. In Februarie 1518 het Roomse kerkowerhede geëis dat Luther se kloosterorde hom die swye oplê.

Luther het begin vrees dat die situasie buite beheer was en dat hy in gevaar mog verkeer. Om sy teenstanders te paai het hy in Maart 1518 die "Preek oor Aflate en Genade" (Sermon von Ablass und Gnade) gepubliseer, wat nie die pous se gesag uitgedaag het nie. Hierdie kort Duitstalige pamflet was vir leke toeganklik en is weens die sukses daarvan 20 keer herdruk. Tetzel het gereageer met 'n punt vir punt weerlegging daarvan, getiteld "Weerlegging van 'n Voorbarige Preek van Twintig Foutiewe Artikels," wat baie verwysings na die bybel en belangrike teoloë bevat het. Sy pamflet was egter nie naastenby so gewild as Luther s'n nie. Luther se repliek op Tetzel se pamflet, getiteld "Rakende die Vryheid van die Preek oor Pouslike Aflate en Genade" was egter weereens 'n suksesvolle publikasie.

Die vinnige verspreiding van die 95 stellings het Luther onkant gevang, sodat hy vier maande later, op 5 Maart 1518, aan Christoph von Scheurl sou skryf:

Jy wonder hoekom ek jou nie daarvan vertel het nie. Dit was egter nie my wens dat die stellings wyd gesirkuleer word nie. Slegs het ek beoog om dit aan 'n paar geleerdes voor te lê ter bespreking, en indien dit afgekeur sou word, te onderdruk, of indien jy daarby byval sou vind, dit deur hulle publikasies bekend te stel. Maar nou word hulle buitelands versprei en oral vertaal, wat ek nooit sou voorsien het nie, sodat dit my spyt dat ek aan hulle die lewe geskenk het. Nié dat ek onwillig is om die waarheid manhaftig te beaam nie, want daar is niks wat ek meer hartlik begeer nie, maar omdat dit van min waarde is om die mense op hierdie wyse instruksie te gee. Tot op hede is ek nog onseker oor sekere punte, sou ander meer deeglik nagegaan het, en sekeres uitgelaat het as ek al hierdie dinge kon voorsien het.

Toe Luther hoor dat Tetzel op sy sterfbed was, het hy 'n troosbrief aan hom geskryf. Hierin het hy Tetzel gevra om nie veronrus te voel nie, want "die saak het nie om jou ontwil ontstaan nie, en het tewens 'n heel ander pa gehad." Tetzel is in 1519 dood in die Leipzigse dominikaanse klooster. Hy het lae aansien geniet en is deur die publiek vermy, deels weens klaarblyklike valse gerugte oor hom wat deur Karl von Miltitz versprei is.

Teologie

Luther is deur sy Augustynse opsiener, Johann von Staupitz, afgevaardig om te presideer oor redestryde wat in April 1518 by die Algemene Gemeente van Duitse Augustyne in Heidelberg gehou is. Die ontwikkeling van Luther se gedagtes tot 'n teologie sou hier belangrike blootstelling kry, en die toekomstige hervormers Martin Bucer en Johannes Brenz was in die gehoor. Hier het Luther 40 stellings (28 teologies en 12 filosofies) van sy sg. verdedig. Die Rooms-Katolieke Kerk het daarop vir keurvors Frederik gevra om Luther aan hulle uit te lewer, maar die keurvors het keiser en pous teëgegaan deur te eis dat Luther op Duitse grondgebied verhoor word. Von Staupitz het nou vir Luther vrygestel van sy eed van getrouheid aan die kloosterorde, sodat die keurvors voortaan sy enigste beskermheer was. Toe die Augsburgse verhoor (12-18 Oktober 1518) deur kardinaal Cajetan 'n dooiepunt bereik, was Luther wellig op die drumpel van arrestasie. Luther het egter middernagtelik weggeglip, en het presies 'n jaar na die vasspykering van sy 95 stellings weer in Wittenberg gearriveer.

Die formele Rooms-Katolieke teëwerping van Lutherse teologie en van sy siening oor boetedoening sou in die Teenreformasie met die (1545–1563) bewoord word. Aldaar is boetedoening bevestig as een van die sewe Rooms-Katolieke sakramente, en as waarlik en behoorlik deur Christus verordineer as die versoeningsproses vir gelowiges met God, so dikwels as hulle na hul doop in sonde sou val.

Galery

• Die ysterbeslane Tetzeltrommel in die Sint Nikolaikerk, Jüterbog
• Die kasteelkerk soos dit in Luther se tyd daar uitgesien het.
• Luther was benewens sy professoraat ook priester by die stadskerk in Wittenberg
• Keurvors Frederik die Wyse het Tetzel uit sy grondgebied verbied

Verwysings

1. Redakteurs van ChristianHistory.net (3 Mei 2011). "What did Luther actually say in the 95 Theses that sparked the Protestant Reformation?". Christian Bible Studies (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 28 November 2017. Besoek op 29 Mei 2017.
2. Kolb, Robert; Dingel, Irene; Batka, Lubomír (2014). The Oxford Handbook of Martin Luther's Theology. Oxford Handbooks, OUP Oxford. ISBN 978-0-19-166747-3.
3. Herbert, Schwenk (1997). "Atemlos lauschte die Menge". luise-berlin.de. Probleme/Projekte/Prozesse: Ablaßhändler Johann Tetzel (in Duits). Edition Luisenstadt. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 Julie 2017. Besoek op 18 Junie 2017.
4. Kittelson, James M. Humanism and the Reformation in Germany, p. 303
5. Lutheran Hour Ministries (2015), A Man Named Martin Luther, YouTube video.
6. Von Pastor, Ludwig. The History of the Popes, from the Close of the Middle Ages, Ralph Francis Kerr, red., 1908, B. Herder, St. Louis, Band 7, pp. 347–348
7. Bentzien, Hans (2015). "Seelenkäufer". Meine Amsel singt in Tamsel: Märkische Miniaturen. EDITION digital. ISBN 978-3-95655-477-3.
8. Graves, Dan (Mei 2007), Infamous Indulgence Led to Reformation
9. KDG Wittenberg (2002), Legends about Luther: Nailing the 95 Theses, luther.de
10. Hendrix, Scott H. (2015). Martin Luther: Visionary Reformer. New Haven, CT: Yale University Press. pp. 61, 64-65. ISBN 978-0-300-16669-9.
11. Catholic Benedictine Monastery, Fillmore NY (2009) What you don't know about Martin Luther!, YouTube video
12. Zeitschrift für Kirchengeschichte (ZKG), band 28, bladsye 370-373
13. Wicks, Jared (1967). Martin Luther's Treatise on Indulgences, Theological Studies 28, pp. 481-482, p. 518
14. van Wyk, Prof. Natie (13 Januarie 2017). "Die 95 stellings oor die aflaat". Reformasie 500. Tydskrif vir Hervormde Teologie. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 2 Oktober 2018. Besoek op 29 Mei 2017.
15. Brecht, Martin (1985) [1981]. Sein Weg zur Reformation 1483–1521. In Engels vertaal deur James L. Schaff. Minneapolis, MN: Fortress. pp. 206–209. ISBN 978-0-8006-2813-0 – via Questia
16. Leppin, Volker; Wengert, Timothy J. (2015). "Sources for and against the Posting of the Ninety-Five Theses" (PDF). Lutheran Quarterly. 29: 389. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 26 Maart 2016. Besoek op 1 Junie 2017. {{cite journal}}: Ongeldige |ref=harv ((hulp))
17. Pettegree, Andres (2015). Brand Luther. New York: Penguin. p. 145. ISBN 978-1-59420-496-8.
18. Currie, Margaret A. (1908). Letters of Martin Luther. Londen: MacMillan. p. 23. ISBN 978-0-548-15617-9.
19. Böhlau, H. (1930). D. Martin Luthers Werke: kritische Gesamtausgabe, Deel 4, Band 1: Weimar Briefwechsel, nr 62. Universiteit van Michigan. p. 152. ISBN 978-3-7400-0036-3.
20. Luther se korrespondensie en ander eietydse briewe 1507–1521, Wikisource

Eksterne skakels

Wikimedia Commons bevat media in verband met 95 stellings.

• Multirotorvlug oor die Wittenbergse kasteelkerk, Deutsche Welle English, YouTube (1 min)
• Digitale uitbeelding van die Wittenbergse kasteelkerk, MrVOODOO2609, YouTube (4 min)
• Voorbereidings vir die 500ste herdenkingsjaar, Deutsche Welle English, YouTube (4 min)
• Oorsig oor die 95 stellings en reformasie, in Engels, Dave Alloway, YouTube (11 min)
• Oorsig oor die 95 stellings en reformasie, in Engels, Ryan Reeves, YouTube (40 min)